Analiza powyższych przepisów prowadzi do wniosku, że przyjęcie specustawy przez parlament Ukrainy otworzy dla obywateli polskich dostęp do aborcji na życzenie finansowanej przez ukraińskich podatników – pisze dla Interdyscyplinarnej Akademii Bioetyki radca prawny Artur Gontarczyk w analizie projektu specjalnej ustawy, jaki zgłosił do ukraińskiej Rady Najwyższej prezydent Wołodymyr Zełenski.
Wybuch wojny rosyjsko-ukraińskiej 24 lutego 2022 r. zaszokował wszystkich. Tragedia uchodźców oraz dzielna walka ukraińskich obrońców poruszyły serca Polaków. Jak wynika z badań statystycznych, w pomoc uchodźcom z Ukrainy zaangażowało się 73 proc. Polek i 59 proc. Polaków – bez względu na zasobność portfela, wiek, pochodzenie czy wykształcenie [1].
Wsparcia uchodźcom udzieliło też państwo – 12 marca 2022 r. (zatem niespełna miesiąc po wybuchu wojny) Sejm przyjął ustawę o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa (Dz.U.2022.583). Ten stosunkowo obszerny dokument kompleksowo uregulował sytuację uchodźców z Ukrainy, przyznając im bez podobnego przypadku w przeszłości, szereg praw. Mowa tu w szczególności o uznaniu, że wszyscy uchodźcy są objęci w Polsce ochroną czasową, a także przyjęciu, że każdy uchodźca jest uprawniony do opieki medycznej udzielanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obejmującej świadczenia opieki zdrowotnej na zasadach i w zakresie, w jakim osobom objętym obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym przysługuje prawo do świadczeń [2].
Specjalny status Polaków na Ukrainie
Postawa Polski nie przeszła niezauważona na Ukrainie. Prezydent Wołodymyr Zełenski 11 lipca 2022 r. skierował do ukraińskiego parlamentu projekt ustawy o nadaniu specjalnego statusu Polakom na Ukrainie [3]. Preambuła tego dokumentu nawiązuje do polskiej specustawy z 12 marca 2022 r. oraz wskazuje, że akt ten stanowi wyraz wdzięczności polskiemu Narodowi za solidarność i wsparcie Ukrainy w walce z agresorem – na zasadach wzajemności.
Projekt ustawy jest krótszy niż jej polski odpowiednik (liczy tylko 7 artykułów). Dokument reguluje m.in. tematykę legalizacji pobytu i pracy obywateli polskich, prowadzenia działalności gospodarczej, korzystanie z ochrony socjalnej, dostępu do edukacji itd. Specyfiką tego dokumentu jest jego ograniczona czasowo skuteczność – ustawa przyznaje uprawnienia obywatelom polskim przez 18 miesięcy od jej wejścia w życie (por. art. 1 ust. 1 ustawy ukraińskiej).
Co istotne, ustawa ukraińska przewiduje dla polskich obywateli ochronę medyczną (медичне обслуговування) na tych samych warunkach co obywatelom ukraińskim (por. art. 2 ust. 1 in fine ustawy ukraińskiej). Jednocześnie, ustawa daje polskim lekarzom, pielęgniarkom i akuszerkom możliwość wykonywania ich zawodu na terytorium Ukrainy (art. 6 ustawy ukraińskiej).
Szczególne uprawnienia
Przyjęcie takiego dokumentu stanowić będzie niezwykle interesujący i rzadki prawnie przypadek przyznania obywatelom innego kraju szczególnych uprawnień – zwłaszcza, że dzieje się to bez ingerencji czy konsultacji władz ojczystych tych obywateli. Nie ulega wątpliwości, że siła oddziaływania takich przepisów może być szersza niż tylko terytorium Ukrainy – skoro poszczególne normy dokumentu adresowane są do obywateli polskich.
Przykładem takiej interakcji będzie sfera związana z planowaniem rodziny i przerywaniem ciąży.
Przepisy ukraińskie w tej mierze to systemowy spadek po czasach ZSRR.
Zgodnie z art. 281 Kodeksu Cywilnego Ukrainy „sztuczne przerwanie ciąży” może być wykonane na życzenie kobiety do 12. tygodnia ciąży, a w przypadkach przewidzianych prawem – do 22 tygodnia [4]. Norma ta jest powielona w art. 50 Ustawy „Podstawy ustawodawstwa Ukrainy o ochronie zdrowia” [5] (dalej „ustawa systemowa”). Artykuł 284 Kodeksu Cywilnego Ukrainy i ustawa systemowa wskazują, że świadczenie opieki zdrowotnej osobie, która ukończyła 14 lat, odbywa się za jej zgodą (przepisy wykonawcze nakazują, by zgoda była poparta wnioskiem opiekunów prawnych) [6]. Oznacza to, że aborcja do 12. tygodnia ciąży nie wymaga żadnych szczególnych przesłanek – wystarczy życzenie kobiety. Co ciekawe, po wykonanym zabiegu, kobieta obligatoryjnie otrzymuje (zapewne płatne) zwolnienie od pracy (tak stanowi pkt 1.9 nakazu nr 423 Ministra Ochrony Zdrowia Ukrainy).
Trochę statystyki
W 2019 r. na Ukrainie na „sztuczne przerwanie ciąży” zdecydowało się prawie 75 tysięcy kobiet. Według danych Ministerstwa Zdrowia Ukrainy, liczba aborcji w 2019 r. wyniosła 74 606, z czego 727 przypadków to osoby niepełnoletnie. Według danych z 2020 r. na Ukrainie odnotowano 61 048 aborcji, z czego 42 044 dokonały kobiety w wieku 20-34 lat, 1835 – w wieku 18-19 lat, 538 – w wieku 15-17 lat. Dziewczęta do 14 roku życia dokonały 35 aborcji [7]. Liczby te (dramatycznie wyższe niż statystyki polskie) pokazują, że aborcja jest łatwo dostępna i korzystają z niej kobiety w różnym wieku.
Zgodnie z art. 8 ustawy systemowej, każdy obywatel Ukrainy posiada prawo do darmowej ochrony medycznej w państwowych i samorządowych ośrodkach, na zasadach opisanych w odrębnych przepisach (por. także art. 18, 35(1) i 35(3) tej ustawy). Nie wnikając w specyfikę ukraińskiego systemu ochrony zdrowia, można pokusić się o wniosek, że wykonanie tego zabiegu nie stanowi szczególnego problemu o charakterze finansowym, nawet dla tych najbiedniejszych.
Niezamierzony efekt
Analiza powyższych przepisów prowadzi do wniosku, że przyjęcie specustawy przez parlament Ukrainy otworzy dla obywateli polskich dostęp do aborcji na życzenie finansowanej przez ukraińskich podatników. Z pewnością będzie to dużo łatwiejsza możliwość przerwania ciąży niż ta dostępna dla obywatelek polskich np. w Republice Czeskiej (w płatnych klinikach). Dodatkowe regulacje – związane z otwarciem rynku pracy dla lekarzy polskich – sprawią, że niektóre ośrodki opieki medycznej na Ukrainie mogą wprost oferować (i to w języku polskim) wykonywanie takich zabiegów polskim obywatelkom.
Taki stan rzeczy – w porównaniu z polskim systemem prawnym w tej kwestii – szokuje. Bez wątpienia taki efekt ukraińskiej specustawy nie był zamiarem twórców projektu. Wskazuje na to treść preambuły, odwołująca się do zasady wzajemności i wdzięczności za pomoc. Wzajemność tę potraktowano bezpośrednio – skoro w Polsce Ukraińcy korzystają z ochrony zdrowia na naszych zasadach nieodpłatnie, to ustawodawca ukraiński zaproponował odbicie lustrzane regulacji. Takie rozwiązanie doprowadziło jednakże do niezamierzonego pogłębienia dysproporcji prawnej. Na terytorium Polski obywatelki Ukrainy poddane są polskiemu ustawodawstwu w tematyce przerywania ciąży (które jest bardziej restrykcyjne, a ta restrykcyjność jest obca systemowi ukraińskiemu). Jednocześnie obywatelki Polski otrzymają dostęp do zabiegów zakazanych w prawodawstwie polskim.
Legislatorzy ukraińscy bez wątpienia mają twardy orzech do zgryzienia. Stworzenie projektu prawa, które zrównuje Polaków z Ukraińcami w pewnych obszarach, nie powinno zakładać różnic pomiędzy obiema grupami obywateli. Wypaczyłoby to naczelną zasadę tego projektu dyplomatycznego – zasadę wzajemności. Dodając do tego niezwykłą nośność PR-ową tego projektu, ostrożność jest bezwzględnie wskazana.
Co dalej?
Wydaje się, że konieczna jest dyplomatyczna i wyważona dyskusja z ukraińskimi partnerami zmierzająca do doprecyzowania tych zapisów. Jest jeszcze na to czas, w kuluarach parlamentu w Kijowie. Sam pomysł specustawy ukraińskiej jest jednak bez wątpienia bezprecedensowym projektem politycznym, wartym wsparcia i kontynuowania. Ważne, by stało się to jednak z poszanowaniem prawa zagwarantowanego w Konstytucji RP – prawa do życia.
Artur Gontarczyk – radca prawny, członek Rady Naukowej Interdyscyplinarnej Akademii Bioetyki
- [1] Badanie zlecone przez Santander Consumer Bank i zrealizowane przez IBRiS (za: https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8413194,koniec-miesiaca-miodowego-czy-mamy-jeszcze-sile-pomagac-uchodzcom-z-ukrainy.html).
- [2] Z odpowiednimi ograniczeniami wynikającymi z art. 37 wspomnianej ustawy.
- [3] Informacja o projekcie na stronie Rady Najwyższej Ukrainy: https://itd.rada.gov.ua/billInfo/Bills/Card/40002, tekst projektu: https://itd.rada.gov.ua/billInfo/Bills/pubFile/1399613.
- [4] Tekst ukraiński Kodeksu na stronie Rady Najwyższej Ukrainy: https://zakon.rada.gov.ua/laws/show/435-15#n1538.
- [5] Tekst angielski ustawy na stronie Rady Najwyższej Ukrainy: https://zakon.rada.gov.ua/rada/show/en/2801-12.
- [6] Nakaz Ministra Ochrony Zdrowia Ukrainy Nr 423 (ukr.): https://zakon.rada.gov.ua/laws/show/z1095-13#Text.
- [7] Źródło (ukr.): http://jurfem.com.ua/aborty-v-ukraini-shco-garantuye-derzhava/.