Sztuczna inteligencja (z ang. Artificial Intelligence – AI), niegdyś całkowicie fantastyczny koncept i natchnienie dla autorów filmów oraz książek, dziś zaskakująca rzeczywistość i coraz poważniejsze wyzwanie. Im bardziej AI dostępna jest dla przeciętnego użytkownika internetu, tym więcej problemów i pytań pojawia się w praktyce. Jednym z nich jest pytanie o prawo do wytworów sztucznej inteligencji, w przestrzeni prawa autorskiego. Algorytmy sztucznej inteligencji z powodzeniem tworzą bowiem teksty (Chat GPT), opracowania, a także zdjęcia i grafiki (DALL-E). Programy potrafią też naśladować ludzki głos i generować muzykę (MusicLM) [1]. Do kogo należą te treści? Czy sztuczna inteligencja staje się podmiotem praw autorskich? Czy właścicielem tych treści są informatycy, tworzący kody rządzące maszynami? Jaka jest rola artystów w tym wszystkim?
Jak to z reguły bywa, ustawodawstwo państw pozostaje w tyle za współczesnymi wyzwaniami techniki. Wynika to z faktu, że prawo autorskie znane nam współcześnie opierało się na koncepcji utworu jako efektu twórczego człowieka. Problem twórczości maszyn pojawił się zasadniczo teraz (choć prawnicy rozważali w przeszłości ten temat – o czym będzie wspomniane dalej). W związku z powyższym, mimo, że normy prawa nie wyrażają tego wprost, twórcą utworu może być tylko człowiek. Wynika to z samej natury procesu twórczego artysty [2].
Polskie prawo autorskie definiuje utwór jako każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia [3]. Na podobnym gruncie stoi prawo europejskie – ochrona przysługuje w tym systemie jedynie „w stosunku do przedmiotu, który jest oryginalny w tym sensie, że stanowi własną twórczość intelektualną jego autora” [4].
„Okoliczność, iż dany wzór wywołuje efekt estetyczny, nie pozwala sama w sobie na ustalenie czy wzór ten stanowi twórczość intelektualną odzwierciedlającą swobodę wyboru i osobowość jego autora, przez co mógłby spełnić wymóg oryginalności” [5].
Oznacza to, że prawo autorskie nie chroni tworów natury (np. wzory stworzone przez mróz na szybie czy strukturę roślin, ani efekt działań zwierząt). Nie chroni też wytworów maszyn.
Znane są sprawy sądowe, w których sądy odmawiały ochrony pracom stworzonym przez małpę [6], czy gdy spierano się o to, czy prawo autorskie do zdjęcia przysługuje aparatowi fotograficznemu czy fotografowi (sprawa dot. portretu Oscara Wilde’a stworzonego przez Napoleona Sarony i wyrok Sądu Najwyższego USA z 1882 r. przesądzający, że prawo posiada fotograf [7]).
Wraz z coraz częstszym pojawianiem się pytań dotyczących tego zagadnienia, wytworzyły się trzy główne koncepcje ochrony prawno-autorskiej w kontekście AI:
- koncepcja podzielana obecnie przez większość systemów prawa (w tym Polskę i Unię Europejską) – stojącą na stanowisku, że wytwory sztucznej inteligencji jako wytwory nie-człowieka, nie podlegają ochronie;
- koncepcja przewidująca, że beneficjentem praw autorskich jest operator AI (względnie twórca algorytmu),
- koncepcja przewidująca przyznanie praw autorskich sztucznej inteligencji.
Jako przykład prawodawstwa preferującego koncepcję drugą często podaje się państwa anglosaskie (Wielką Brytanię, Nową Zelandię, Irlandię, Indie). Przepisy w tych krajach są wzorowane na ustawie brytyjskiej z 1988 r., która utworzyła pojęcie prac wygenerowanych komputerowo (ang. Computer generated works). Zgodnie z art. 9 tej ustawy, autorem takiego utworu jest osoba, której działania były niezbędne do powstania dzieła. Przepis ten dotyczy więc wyłącznie utworów stworzonych przez człowieka z wykorzystaniem sztucznej inteligencji [8]. Również i w polskiej dyskusji pojawiają się głosy podzielające zasadność koncepcji „anglosaskiej” [9].
Obecnie nie są powszechnie znane systemy hołdujące zasadzie ostatniej, choć niewykluczone, że koncepcja ta znajdzie więcej zwolenników w przyszłości.
Pracując z systemami sztucznej inteligencji, autorzy natrafiać będą (w świetle powołanych przepisów) na szereg problemów.
Najważniejszym jawi się kwestia ochrony prawnej dla dzieł stworzonych przez algorytmy. Autor musi liczyć się z tym, że nawet przy swojej pomysłowości i przekazaniu stosownych poleceń maszynie – efekt końcowy nie będzie chroniony przez prawo. Co ważne, nie można wykluczyć, że kilku autorów wprowadzając polecenia do systemu otrzyma ten sam wytwór.
Pośrednim problemem jest fakt wykorzystywania przez AI treści już powstałych. Nie wykluczone, że algorytm przetwarzając zdjęcie dostępne w Internecie czy też tekst z artykułu – naruszy prawa autorskie innego podmiotu. Często – odbiorca wytworów sztucznej inteligencji może nie być świadom, że doszło do takiego naruszenia.
Wszystkie te zagadnienia są poważnym wyzwaniem dla współczesnego ustawodawcy i prawników zajmujących się tą dziedziną prawa.